Versnippering van bevoegdheden tussen de regio’s en het federale niveau werkt halen van de doelstellingen voor 2030 en 2050 tegen
Net zoals veel leerlingen, krijgt ook België met Pasen een rapport. Om de zoveel jaar maakt de OESO (de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling) een rapport per land om te bekijken hoever dat land staat met betrekking tot de milieubeleidsdoelstellingen. Het doet dat op basis van milieuprestatiebeoordelingen of environmental performance review (EPR). Voor België is het de derde keer dat er zo’n rapport gemaakt wordt. Het huidige rapport bekijkt de vooruitgang sinds 2007. Het bevat maar liefst 38 aanbevelingen op vlak van energie, klimaat, luchtkwaliteit, waterkwaliteit, biodiversiteit, milieubeleid en milieubeheer, circulaire economie, groene groei en groene investeringen. Een overzicht.
We beginnen positief. België heeft op alle thema’s vooruitgang geboekt. Op meerdere vlakken zijn we in staat geweest om de economische groei los te koppelen van de milieubelastende aspecten. Maar we zijn er nog lang niet. Ruimtebeslag, landschapsfragmentatie, intensieve landbouwpraktijken en wegverkeer brengen hoge maatschappelijke kosten met zich mee op het vlak van broeikasgasemissies, luchtverontreiniging, verkeerscongestie en aantasting van ecosystemen. De biodiversiteit in België neemt af en de druk van demografie, verstedelijking en intensieve landbouwpraktijken neemt toe. Mede door de COVID-19 pandemie zijn we afgeweken van onze doelen. Het rapport raadt België aan om na de pandemie te investeren in koolstofarme en natuurlijke infrastructuur, het bevorderen van de circulaire economie, het verhogen van de koolstofprijzen en het geleidelijk afschaffen van milieuschadelijke subsidies.
De grootste uitdagingen voor België
Naast een aantal kansen zijn er ook een paar duidelijke uitdagingen voor ons land:
- de afbouw van de kernenergie tegen 2025 zal op andere vlakken voor meer emissies zorgen
- de versnippering van bevoegdheden tussen de federale en de regionale overheden, bemoeilijkt de samenwerking
- de biodiversiteit neemt af en moet aangepakt worden
- de materiaal- en koolstofvoetafdrukken zijn te hoog en moeten verminderen
Slagen we er in België niet in om deze uitdagingen het hoofd te bieden, dan halen we de 2030-doelstellingen, de Sustainable Development Goals (SDG) niet. Het rapport adviseert op verschillende plaatsen om een interfederale klimaatwet aan te nemen die met nationale langetermijndoelstellingen werkt om klimaatneutraliteit te bereiken.
Uitdagingen energie en klimaat
De energievoorziening uit hernieuwbare bronnen is toegenomen, maar vertegenwoordigde in 2018 slechts 9,4% van het bruto-eindverbruik van energie, wat de helft is van het EU-gemiddelde. België ligt niet op schema om zijn doelstellingen voor 2020 inzake hernieuwbare energie en energie-efficiëntie te behalen. De uitstoot van broeikasgassen is tot 2014 gedaald en sindsdien gestabiliseerd, wat niet goed is. De uitstoot van het wegvervoer is tussen 2013 en 2018 gestegen als gevolg van het groeiend aantal voertuigen en de toename van de afgelegde afstanden. Europa scherpte recent de doelstellingen voor 2030 aan en België zal het moeilijk hebben om die te halen. De grootste dalingen worden verwacht bij transport en in de bouwsector. De emissies die onder het Europese ETS-stelsel vallen, zullen tot 2030 stijgen als gevolg van de sluiting van de kerncentrales en de daaraan gekoppelde afhankelijkheid van gas.
Uitdagingen lucht- en waterkwaliteit
De lokale luchtkwaliteit in België kan beter. De oorzaak ligt vooral bij transport en verwarming. In sommige meetstations worden de EU-grenswaarden voor stikstofdioxide (NO2) nog steeds overschreden. Ondertussen wordt 93% van de Belgen nog steeds blootgesteld aan concentraties fijn stof (PM2,5) die boven de aanbevolen gezondheidswaarde liggen. Antwerpen, het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BHG) en Gent hebben lage-emissiezones ingevoerd. Sommige prijsinstrumenten stimuleren echter het weg- en brandstofgebruik.
Ook de waterkwaliteit laat te wensen over. In 2016-2017 bereikte slechts 24% van de oppervlaktewaterlichamen een goede ecologische toestand. Nog erger is het gesteld met de chemische toestand: 2% van de oppervlaktewaterlichamen en 37% van de grondwaterlichamen een goede chemische toestand. Oorzaken? Een hoog gebruik van nutriënten en pesticiden in de landbouw. België kan dit probleem aanpakken via het landbouwbeleid, adviseert het rapport.
Uitdagingen milieubeleid en milieubeheer
Uit de analyse blijkt dat België een breed gamma aan praktijken heeft op vlak van milieubeheer, van beleidsevaluatie tot vergunningverlening, nalevingscontrole en schadeherstel. Maar de niet-naleving van de wetten en regels, blijft een groot probleem, hoewel de trend dalend is. Zo blijkt dat er wel meer administratieve boetes uitgeschreven worden maar dat de inning ervan niet altijd goed loopt. Het rapport adviseert trouwens om de toepassing van administratieve boetes uit te breiden.
Ook bij milieubeleid is samenwerking tussen de verschillende niveaus noodzakelijk. De overheden zelf moeten hun rol ook spelen door bij overheidsopdrachten duurzaamheid steeds meer mee te nemen in de opdracht.
Uitdagingen in groene groei
Het natuurlijk kapitaal van België is aan het afnemen. Bovendien is het aandeel milieugerelateerde belastinginkomsten in het totaal aantal belastingen laag. Belastingen op energieproducten weerspiegelen niet volledig de milieukosten van energieverbruik. Effectieve belastingtarieven op CO2-emissies door energieverbruik zijn laag, vooral in andere sectoren dan wegvervoer. België heeft geen vervolg gegeven aan het nationaal debat over koolstoftarifering. Meer inkomsten zouden kunnen helpen bij het financieren van koolstofarme infrastructuur en het ondersteunen van kwetsbare huishoudens.
Ons land geeft bovendien nog veel steun aan het verbruik van fossiele brandstoffen: in 2018 was dit 40% van de inkomsten uit energiebelasting. De steun bestaat voornamelijk uit belastingvoordelen, met name een lagere belasting op huisbrandolie en gedeeltelijke teruggave van accijnzen op diesel voor commercieel gebruik. De belastinguitgaven zijn het afgelopen decennium aanzienlijk gestegen doordat de gederfde inkomsten uit belastingvoordelen toenamen met belastingen op diesel. België moet de uitfasering van subsidies voor fossiele brandstoffen nog plannen. De gunstige fiscale behandeling van bedrijfswagens moedigt het rijden aan, is duur en komt vooral mannen met een hoog inkomen ten goede.
Enkele interessante cijfers in verband met investeringen tonen dat de overheidsuitgaven voor afval (0,4% van het bbp) en afvalwaterbeheer (0,1% van het bbp) in lijn zijn met het Europese gemiddelde maar dat de uitgaven voor de bescherming van de biodiversiteit (0,1% van het bbp) lager liggen dan het Europese gemiddelde.
Daarnaast vergt de uitfasering van kernenergie grote investeringen in elektriciteitsopwekking, grensoverschrijdende interconnecties, slimme netwerken, opslag en vraagrespons. De woningvoorraad is oud en behoort tot de minst efficiënte van Europa. Het jaarlijkse renovatiepercentage van openbare gebouwen zou moeten stijgen van minder dan 1% naar 3%. De overheden hebben de mogelijkheid om hun beleid inzake hernieuwbare energie kosteneffectiever te maken.
Het rapport stelt duidelijk dat de investeringen in vervoer laag liggen (0,45% van het bbp) en dat deze de laatste jaren verschuiven van het spoor naar de weg, wat geen goede evolutie is. Er is ook geen consistente mobiliteitsvisie tussen de regio’s.
België vindt van zichzelf dat het een sterke innovator is en de cijfers bewijzen dat ook. Maar we zijn maar beperkt innovatief als het gaat om duurzame thema’s en technologie. Zo merkt het rapport fijntjes op dat het overheidsbudget voor energiegerelateerd onderzoek dan misschien wel hoog ligt maar dat het grootste deel gespendeerd wordt aan onderzoek in kernenergie en slechts in mindere mate, in energie-efficiëntie. Ook naar innovatie in verband met hernieuwbare energiebronnen gaat er maar weinig budget. Kortom, we investeren ons innovatiebudget in de verkeerde technologie.
Het rapport beveelt ons land aan om een koolstofbelasting in te voeren voor niet-EU-ETS-sectoren, subsidies voor fossiele brandstoffen geleidelijk aan af te schaffen en de gunstige fiscale behandeling van bedrijfswagens te laten varen. De kilometerheffing voor vrachtwagens kan uitgebreid worden naar andere voertuigen en verder geoptimaliseerd worden.
Uitdagingen in biodiversiteit
De toestand van de biodiversiteit is de afgelopen tien jaar verslechterd. België zal een ambitieuzer beleid moeten ontwikkelen in lijn met de nieuwe EU-strategie voor biodiversiteit voor 2030. Strikte bescherming van 10% van de grond is een uitdaging gezien de omvang van de bebouwde zones. Er kan meer worden gedaan om economische instrumenten te promoten en biodiversiteit in andere beleidsmaatregelen te integreren.
België heeft veel bedreigde diersoorten. De gewone vogelpopulaties op landbouwgrond zijn sinds 2000 gehalveerd en de populaties bosvogels zijn met bijna 20% afgenomen, de ergste trends in het OESO-gebied. Het aandeel habitats van gemeenschapsbelang in een gunstige staat van instandhouding is laag. Ruimtebeslag, landschapsversnippering en intensieve landbouw zijn de belangrijkste oorzaken. De bebouwde zones, de verkoop van pesticiden en de stikstofbalans per hectare behoren tot de hoogste in de OESO (lees over de stikstofproblematiek dit artikel in ecoTips). Ongeveer 30% van het Belgische deel van de Noordzee haalt de doelstelling van goede milieutoestand voor 2020 niet, met name de kustwateren.
Er liggen kansen in het Gemeenschappelijk LandbouwBeleid (GLB) dat België moet implementeren en waar het biodiversiteitsdoelstellingen kan in vastleggen en ook landbouwpraktijken kan definiëren om deze te bereiken. Maatregelen om netto koolstofvastlegging in de LULUCF-sector (Land Use, Land Use Change, Forestry) zijn noodzakelijk.
Het rapport raadt ons land ook aan om een belasting op pesticiden in te voeren op basis van gezondheids- en milieurisico’s en een belasting op bouwvergunningen op basis van verloren groene ruimtes.
Uitdagingen in de circulaire economie
België doet het goed op het gebied van milieubeleid en recyclagedoelstellingen. We hebben een hoog niveau van terugwinning en recyclage van huishoudelijk afval en andere afvalstromen. Maar wat materialenverbruik en materialenvoetafdrukken betreft, moeten we beter doen. Ook daar is coördinatie tussen de gewesten en de federale overheid nodig.
Het materiaalverbruik per hoofd van de bevolking ligt onder het OESO-gemiddelde van Europa, maar niet wanneer rekening wordt gehouden met materialen die in het buitenland zijn gewonnen en verwerkt. In het afgelopen decennium is de materiaalproductiviteit verbeterd.
De productie van stedelijk afval is laag. België is een van de weinige landen die in het afgelopen decennium een absolute ontkoppeling van de economische groei en de bevolkingsgroei heeft bereikt. Daarentegen is de totale afvalproductie tussen 2010 en 2018 toegenomen, vooral als gevolg van de productie van bouw- en sloopafval. De bouwsector is verantwoordelijk voor 34% van het totale geproduceerde afval. We recupereren wel 95% van ons bouw- en sloopafval maar dit gaat meestal naar laagwaardige toepassingen.
Verbranding van afval is de belangrijkste verwerkingsmethode, hoewel België dicht bij de OESO-koplopers staat inzake recyclage en compostering. Het recyclagepercentage is licht gestegen, maar het aandeel compostering is niet gestegen. België zal hier stappen moeten ondernemen om de toekomstige doelstellingen te kunnen halen.
België heeft een breed scala aan initiatieven genomen op het gebied van circulaire economie. Brussel en Vlaanderen waren pioniers op dit gebied en Wallonië heeft een reeks acties ondernomen. De federale overheid heeft circulaire initiatieven in het productbeleid gestimuleerd. Overheden hebben samengewerkt met bedrijven en het maatschappelijke middenveld om het bewustzijn te vergroten, capaciteit op te bouwen en partnerschappen voor de circulaire economie te smeden. Ze ondersteunen sociale ondernemingen voor hergebruik, terugwinning en recyclage van afval.
Maar ons beleid is gebaseerd op financieringsmechanismen en vrijwillige overeenkomsten. Er is nog ruimte voor fiscale instrumenten zoals belastingen op grondstoffen en gedifferentieerde btw-tarieven.
Rond voedselverspilling zijn er al initiatieven genomen maar deze zijn lang niet voldoende.
Besluit
Na de lezing van het OESO-rapport over België kan ik niet anders dan besluiten dat de 60.000 Belgen van Klimaatzaak, die een rechtszaak tegen de Belgische staat aanspanden, overschot van gelijk hebben. We moeten meer initiatief nemen, samenwerken en vooruitkijken.
Het OESO-rapport is een bron van informatie en inspiratie. ecoTips brengt de komende weken meer artikels over dit onderwerp. Schrijf je in op de ecoTips nieuwsbrief om geen enkel artikel te missen.
