PFAS of Poly- en perfluoralkylstoffen zijn actueel, onder andere door de werken aan de ring rond Antwerpen. Door het vele grondverzet dat de aanleg van de Oosterweelverbinding rond Antwerpen met zich meebrengt, kan er potentieel ook veel verontreiniging verplaatst worden over Vlaanderen.
Wat betekent die verhoogde aandacht voor PFAS, voor bedrijven? Is PFAS ook op andere locaties een probleem? ecoTips zocht het uit.
Update 15/6/2021: De Vlaamse overheid en haar opdrachthouder PFAS-problematiek, Karl Vrancken, zetten een nieuwe website over de PFOS-verontreiniging in Zwijndrecht online.
Wat zijn PFAS?
Meer dan 6.000 stoffen vallen er onder de PFAS-noemer. Het zijn stoffen met een combinatie van fluorverbindingen en alkylgroepen. Enkele ‘bekende’ PFAS zijn PFOA (perfluoroctaanzuur) en PFOS (perfluoroctaansulfonaat). Voor deze twee stoffen zijn er concentratiegrenzen bepaald. Nog 36 andere PFAS worden geanalyseerd maar daarvoor zijn er geen concentratiecriteria bepaald. En de meer dan 5.000 andere PFAS worden standaard niet onderzocht.
PFAS worden veel gebruikt. Het zijn chemisch erg inerte, niet-reactieve stoffen die water- en vetafstotend werken (ze werken oppervlaktespanningsverlagend), hitteresistent zijn en een hoog oplossingsvermogen hebben. Ideaal dus als oppervlaktebehandeling bij tapijten, textiel, leer, papier, karton, kookgerei enzovoort. Maar ook in blusschuim worden ze gebruikt, als oppervlakteactieve stof.
Het feit dat ze inert en niet reactief zijn, wil natuurlijk ook zeggen dat ze niet snel afbreken en verdwijnen wanneer ze ergens terechtkomen. En vermits het gebruik ervan wijdverspreid is, zijn er nogal wat landen die een PFAS-problematiek hebben. Ze zitten in de bodem, in rivierslib en in het grondwater. Onderzoek toont aan dat ze accumuleren in levende organismen en daar onder andere de hormoonhuishouding verstoren. In Italië en de Verenigde Staten lopen er rechtszaken naar aanleiding van PFAS-verontreiniging in het drinkwater. Een goed overzicht lees je in dit artikel in De Standaard. In Nederland zijn PFAS ook al enkele jaren onder de aandacht. Vlaanderen loopt, naar gewoonte, wat achter. Sinds 1 september 2020 zorgde OVAM voor nieuwe richtlijnen voor PFAS in bodemonderzoeken. Het vermeldt er wel bij dat het wetenschappelijk onderzoek over PFAS nog volop in evolutie is en dat de richtlijn dus kan worden bijgestuurd.
In de richtlijn geeft OVAM een overzicht van risicoactiviteiten waarbij PFAS kunnen vrijkomen:
De beschrijving van het probleem doet denken aan de asbestproblematiek, het product dat ook jaren intensief gebruikt werd vooraleer de gezondheidsimpact onomstotelijk bewezen werd en de stof verboden werd (in nieuwe producten) en uitgefaseerd wordt in bestaande toepassingen zoals asbestdaken. Ook asbest wordt op veel plaatsen teruggevonden en vormt een probleem dat nog jaren aandacht vraagt.
De aanpak van PFAS staat nog maar in de kinderschoenen en zal de komende jaren dus zeker evolueren.
PFAS in grondverzet
Wanneer een bodem ontgraven wordt voor bouw-, wegenis- of andere werken, dan moet er een technisch verslag en bodembeheerrapport opgemaakt worden. In dat kader kunnen PFAS onderzocht worden. “Maar”, zegt Jan De Vos, business manager bij bodemonderzoeksbureau ABO, “vermits er maar een tweetal PFAS-stoffen zijn waar momenteel normen voor gedefinieerd zijn, kan de interpretatie lastig worden . Voor de genormeerde stoffen is het eenvoudig: liggen de waarden boven bepaalde normen, dan mag de grond niet vrij gebruikt worden. Maar hij kan dan misschien wel nog als bouwstof dienen. Zijn de waarden nog hoger, dan zal de grond behandeld of gestort moeten worden. De grondverzetsregels zijn duidelijk.”
PFAS in periodieke bodemonderzoeken
Vermits PFAS pas recent onder de aandacht gekomen is, is de kans klein dat het in het verleden in periodieke bodemonderzoeken als verdachte stof opgenomen werd. Wil dat zeggen dat een bedrijf op PFAS zal onderzocht worden tijdens het volgende periodieke bodemonderzoek? Nee. Enkel wanneer uit de voorstudie blijkt dat er PFAS gebruikt zijn of opgeslagen werden, kan een bodemdeskundige oordelen dat PFAS onderzocht moeten worden.
Jan De Vos geeft toelichting. “Het is inderdaad zo dat PFAS de laatste tijd wat meer aandacht krijgt. Maar dat betekent niet dat we het nu standaard in elk onderzoek moeten meenemen als potentieel aanwezige contaminant. Zoals steeds bekijken we de risicoactiviteiten die plaatsgehad hebben of nog steeds plaatshebben op een locatie en aan de hand daarvan bepalen we welke stoffen er onderzocht moeten worden.
De activiteiten en locaties die een link naar PFAS hebben, zijn bijvoorbeeld die locaties waar brandweeroefeningen plaatshebben. Blusschuim is een belangrijke bron van PFAS dus ook de plaatsen waar blusschuim opgeslagen wordt. Daarnaast zijn alle locaties waar PFAS gemaakt worden of PFAS gebruikt worden, risicolocaties. Er zijn nogal wat bedrijven die PFAS in hun productie gebruiken. Denk maar aan producten die waterdicht, vuil- en vetafstotend gemaakt worden en dat in diverse sectoren en producten zoals textiel, tape, papier, verf, anti-aanbaklagen enzovoort.”
Worden er PFAS gevonden tijdens een bodemonderzoek, dan is het vervolg niet zo eenvoudig als bij het grondverzet. Jan De Vos: “De PFAS-groep bevat zo veel duizenden stoffen maar de toxiciteit van al die verschillende stoffen verschilt wel. Bovendien is er maar voor twee stoffen een toxiciteitsgrens vastgesteld. Voor een beperkt aantal andere stoffen, zijn er ook wel wat gegevens en voor een heel aantal andere zijn er nog geen gegevens. Die twee stoffen zijn gelukkig wel de meest gebruikte PFAS maar toch, dat maakt het er niet eenvoudiger op om een inschatting van het risico te maken wanneer er verhoogde waarden vastgesteld zijn. We moeten namelijk wel een groep van 38 PFAS analyseren maar van de meerderheid zijn er dus nog geen toxiciteitsdata bekend en zijn er dus ook geen drempels bepaald, in Vlaanderen niet maar internationaal ook nog niet. Er lopen nog verschillende wetenschappelijke onderzoeken en er zijn er ook nog verschillende gepland.”
Als bedrijf kan je zelf al even bekijken of er kans is dat er op je terreinen in het verleden of vandaag PFAS-houdende stoffen gebruikt of opgeslagen (geweest) zijn.
“In de meeste gevallen zal dat niet zo zijn en moeten PFAS in een periodiek onderzoek dus niet onderzocht worden. Blijkt uit de voorstudie dat er mogelijks wel PFAS-houdende producten opgeslagen of gebruikt geweest zijn, dan zal de bodemdeskundige 38 stoffen die tot de PFAS-groep behoren, analyseren. Uiteraard worden ook de standaard pakketten van het bodemonderzoek onderzocht (denk aan zware metalen, minerale olie, PAK’s).”
Worden er PFAS gevonden, dan is het niet heel duidelijk wat er dan moet gebeuren. De bodemdeskundige moet een risico-inschatting maken maar omdat er maar zo weinig toxiciteitsdrempels bekend zijn, is dat een moeilijke klus. “Stel dat je geen problemen hebt met de stoffen waarvoor er normen bepaald zijn, maar wel voor een andere PFAS, dan is het dus de vraag hoe je de inschatting moet maken. Het is moeilijk om ‘naar analogie van’ een genormeerde parameter, een niet-genormeerde parameter over dezelfde kam te scheren. Je hebt namelijk geen idee of de toxiciteitsdrempels gelijkaardig zijn.”
PFAS in het grondwater
De aandacht voor PFAS in Vlaanderen en Nederland is vooral gelinkt aan grondverzet en dus aan de stoffen die in het vaste deel van de aarde zitten. Maar bij verontreinigingen in bijvoorbeeld de Verenigde Staten en Italië, gaat het om PFAS in het grondwater. Daar kan het immers drinkwaterwinningen bedreigen en verontreinigen. PFAS migreren gemakkelijk in het grondwater en kunnen zich dus ruim verspreiden. Richtlijnen voor PFAS in het grondwater zijn momenteel beperkt in Vlaanderen.
PFAS saneren
Omwille van hun specifieke kenmerken, worden PFAS bijna niet afgebroken. Bijgevolg is saneren moeilijk maar kan je ze wel concentreren door de grond te wassen bijvoorbeeld en een absorptiemedium te gebruiken. PFAS thermisch behandelen is ook moeilijk. Jan De Vos: “Er wordt verwacht dat een specifieke PFAS kan transformeren naar een andere PFAS die niet onderzocht wordt. Maar hij zou daarna terug kunnen omzetten naar de gekende PFAS.”
Er wordt wel volop onderzoek gedaan om deze omzettingen in kaart te brengen en te interpreteren. Zo staat er ook onderzoek op stapel met planten, die de PFAS zouden kunnen stabiliseren.
Momenteel zal ontgraven grond met PFAS vaak gestort moeten worden. Daarom is isolatie in situ (ter plaatse) zeker ook een optie. Wanneer je er met een afdeklaag of andere afschermtechnieken kan voor zorgen dat er geen contact mogelijk is met de verontreinigde laag en dat de verontreiniging ook niet kan migreren, dan neem je de facto het risico weg.
Philippe Goossens, plant manager bij GRC Kallo, heeft een goed zicht op de saneringsmogelijkheden van grond verontreinigd met PFAS.
“Als blijkt dat hergebruik van de grond bij grondverzet niet mogelijk is, zal de grond moeten afgevoerd worden naar een vergunde verwerker. Hiervoor zijn er in principe drie pistes:
- Piste 1. Afvoer naar een grondreinigingscentrum. PFAS-houdende grond is perfect fysicochemisch wasbaar als het binnen bepaalde criteria valt. Hiervoor wordt gekeken naar de korrelverdeling en de concentratie. GRC heeft ervaring met het wassen van PFOS-houdende grond tot 2500 microgram per kilogram droge stof. De PFAS lost op in het waswater en kan door middel van een uitgebreide waterzuivering verwijderd worden.
- Piste 2. Als de grond niet reinigbaar is, dient ze afgevoerd te worden naar een stortplaats. De stortplaatsexploitant dient ervoor te zorgen dat er geen risico is voor het grondwater en zal het materiaal isoleren van de omgeving.
- Piste 3. Aangezien PFAS-verbindingen onder de POP-verordening (Europese verordening over de Persistente Organische Verontreinigende Stoffen n.v.d.r.) vallen geldt er een verplichting tot verbranding boven de 50.000 microgram/kilogram droge stof. In de praktijk doen deze concentraties zich niet voor in de bodem – wel in het pure product. Dat betekent dat je een oud vat met blusschuim nooit zomaar mag leeggieten in de riolering!
Het goede nieuws voor grondeigenaars is dat bij de meest courante verontreinigingstoestand – zijnde veroorzaakt door blusschuim – de grond perfect reinigbaar is en er een oplossing is voor het probleem – zijnde een bodemsanering uitvoeren en de grond ex-situ reinigen. OVAM is dit jaar bijvoorbeeld druk bezig met de sanering van de Opel Site in Antwerpen waarbij GRC de met PFOS-verontreinigde grond verwerkt.
De technologieën om PFAS in situ te behandelen door bijvoorbeeld een ‘pump and treat’ (een gekende saneringsmethode voor andere soorten verontreiniging), staan voor PFAS nog in de kinderschoenen.”
Nu PFAS, maar wat in de toekomst?
Mogen we in de toekomst nog stoffen verwachten die bijkomend onderzocht moeten worden? Philippe Goossens: “Dat denk ik wel. Denk bijvoorbeeld aan ftalaten, gebromeerde vlamvertragers of specifieke soorten pesticides. Het is echter onmogelijk om iedere site op alle mogelijke chemische verbindingen te onderzoeken, vandaar ook het belang van een goed historisch onderzoek.”
Jan De Vos: “Gebromeerde vlamvertragers zien we inderdaad ook meer opduiken als aandachtspunt. Maar we zien ook meer aandacht voor stoffen die in farmaceutische producten gebruikt worden. Deze vragen wel een andere benadering en risico-inschatting dan de chemische stoffen die we normaal in een bodemonderzoek zien terugkomen. Ook microplastics zullen naar mijn inschatting in de toekomst meer onderzocht worden. Studies wijzen uit dat de bodem een reservoir is van micro- en nanoplastics. Dat betekent dat ze ook kunnen uitspoelen of migreren naar grond- en oppervlaktewater en zich zo overal kunnen verspreiden. Misschien zullen we deze niet meteen in de standaard bodemonderzoeken zien terugkomen maar zullen ze op een andere manier in kaart gebracht en aangepakt worden.”
